LA NIJINSKA

Biên đạo múa hiện đại

Còn gì tuyệt vời hơn khi tác giả và nhân vật của cuốn tiểu sử lại tương xứng hoàn hảo như hai người này. Tất cả mọi thứ trong cuộc sống trước đây của Lynn Garafola – quyền tác giả của một tác phẩm lớn trong vở Ballet Russes của Serge Diaghilev, những nghiên cứu của cô về các vũ đoàn múa ba lê và múa hiện đại khác, những năm tháng giảng dạy tại khoa múa nổi tiếng của Barnard – đều là bước đệm tích lũy để chuẩn bị cho cô hoàn thành nhiệm vụ đầy thử thách này. Và đối với Bronislava Nijinska, người em gái bị lãng quên từ lâu của Vaslav Nijinsky, điều này đã khiến bà được cả thế giới nhớ đến một lần nữa. Bị gạt ra khỏi lịch sử múa ba lê mà bà dành hết tâm huyết từ năm 1911 (khi anh trai biên đạo vở “L’Après-Midi d’un Faune” cho bà) đến năm 1970 (khi bà đề xuất dàn dựng lại điệu nhảy nổi tiếng ấy cho một ngôi sao trẻ mới của Nga, Mikhail Baryshnikov), giờ đây hình tượng Bronislava Nijinska trở nên sống động nhờ cuốn tiểu sử đầu tiên này.

Cảm giác khi mà tác giả và nhân vật trong quyển tiểu sử xứng với nhau hoàn hảo quả thật vô cùng tuyệt vời. Tất cả những gì thuộc về đời sống trước kia của Lynn Garafola – quyền tác giả do đã biên đạo một tác phẩm quan trọng cho đoàn Ballets Russes của Serge Diaghilev, các nghiên cứu dành cho các đoàn múa ballet và múa hiện đại do đích thân bà tiến hành, những năm tháng giảng dạy tại khoa múa lừng danh tại Barnard¹Trường nghệ thuật khai phóng Barnard, đặt tại New York City, tên đầy đủ Barnard College of Columbia University, thành lập năm 1889 – đều đã trù bị để bà hoàn thành nhiệm vụ hết sức thử thách này. Còn với nhân vật trong quyển tiểu sử, Bronislava Nijinska, cô em gái từ lâu bị lãng quên của biên đạo Vaslav Nijinsky, thành tựu này chẳng khác gì một cuộc hồi sinh. Bị gạt khỏi lịch sử ba lê mà bà đã chủ động tham gia từ năm 1911 (khi người anh đích thân biên soạn vở múa Buổi chiều của thần Pan, nhạc Debussy) cho tới năm 1970 (khi bà đề nghị tái dựng chính vở múa cho một ngôi sao trẻ người Nga, Mikhail Baryshnikov), giờ đây Bronislava được cả thế giới nhớ tới thông qua quyển tiểu sử lần đầu tiên viết về bà.

Có vô vàn lý do cho sự thất sủng dành cho bà. Tính cách không thích khoan nhượng, cúi đầu của nữ biên đạo chắc chắn là một, cũng như cuộc cạnh tranh khốc liệt giữa các biên đạo ba lê khác. (Như một người cùng thời với bà²Vũ công ba lê, biên đạo múa và đạo diễn người Mỹ Frederic Franklin từng nói, “Nijinska ghét Balanchine và Balanchine cũng ghét bà, và Balanchine ghét Massine, và Massine ghét cả hai.”) Nhưng một lý do hiển nhiên chính là việc bà là phụ nữ. Như Garafola nhấn mạnh, thế giới vũ đạo mà Nijinska đặt chân vào ở những năm đầu thế kỷ 20 hoàn toàn do nam giới thống trị. Trong múa hiện đại, nơi các nhà phát minh như Mary Wigman và Martha Graham có thể tự thành lập các đoàn múa của riêng mình, chuyện có lẽ biết đâu đã khác. Nhưng La Nijinska (cách bà tự gọi mình) chọn ngụ lại bên trong lãnh thổ ba lê cổ điển, nơi những câu chuyện báo chí viết ra đều chỉ đề cập tới vũ đoàn Nga-Pháp Ballets Russes của Sergei Diaghilev hay vũ đoàn tại Mỹ của Balanchine New York City Ballet, và bỏ qua những vũ đoàn quy mô nhỏ hơn đã thuê bà. Mục đích của Garafola một phần là để tái hiện rõ nét yếu tố lịch sử lẫn tiểu sử qua các câu chuyện về vũ đoàn Polish Ballet tại Ba Lan, vũ đoàn Teatro Colón tại Argentina, vũ đoàn tại Pháp của vũ công người Nga Ida Rubinstein, những xuất phẩm châu Âu hậu chiến của vũ đoàn Marquis de Cuevas và trường dạy múa ba lê tại Buffalo, New York, Mỹ, tất cả những nơi mà Nijinska đã cống hiến với hết tài năng và nhiệt huyết của mình.

Trước khi trở thành biên đạo múa, Bronia Nijinska là một vũ công – lúc đầu cùng với anh trai Vaslav của cô trong đoàn Ballets Russes của Diaghilev, và sau đó ở các vũ đoàn tại Moscow, Kiev, London, Paris, Vienna và nhiều nơi khác. Các bài đánh giá chính thức và không chính thức đều nhận xét bà là một nghệ sĩ biểu diễn tuyệt vời, tinh tế, giàu sức biểu cảm và mạnh mẽ. Năm 1928, khi bà đã ngoài 30 tuổi, chàng trai trẻ Frederick Ashton, người đã được Nijinska chọn làm bạn nhảy tại Paris, đã viết cho bà bầu vũ đoàn Marie Rambert rằng những bước nhảy của bà “thật tuyệt vời và khiến người ta hiểu được những bước nhảy của Nijinska tuyệt như thế nào. Cô ấy là một vũ công xinh đẹp, vẻ đẹp vượt trên cả vẻ bề ngoài xấu xí.” (Các nhắc kể không ngừng về sự xấu xí của Nijinska – góp thành một đoạn văn không tiện nói ra dưới ngòi bút của Arlene Croce³Nhà phê bình ba lê, sáng lập tạp chí Ballet Review năm 1965 còn trót so sánh cô với hình vóc của người khổng lồ và “cặp mắt Mông Cổ⁴Tức mắt một mí” – tương phản lạ kỳ với ảnh chụp mà Garafola tìm thấy và sử dụng trong quyển sách, cho thấy Nijinska là một phụ nữ khỏe khoắn nhưng chẳng hề thô kệch về hình thể.)

Chính sự khen tặng ấm áp của Ashton cũng cho thấy những gì Nijinska đi ngược lại. Không chỉ là một nữ biên đạo, mà anh trai của bà còn là một thiên tài được đông đảo công nhận. (Garafola, trong một nhận định ngoài lề, nhắc lại tiểu luận của Virginia Woolf về cô em gái giả định của Shakespeare⁵Shakespeare’s Sister là chương 3 trong tiểu luận “A Room of One’s Own” của Woolf nói về phân biệt đối xử với phụ nữ trong xã hội nam quyền). Nijinsky tội nghiệp, được chẩn đoán mắc chứng hoang tưởng, đã bị đưa vào viện tâm thần từ năm 1919 và buộc phải ở lại đó gần như suốt phần đời còn lại, nhưng điều này vẫn không ngăn thiên hạ so sánh những thành tựu của hai anh em. Chính người em Bronia cũng hết lòng dạ với người anh Vaslav của mình: bà từ bỏ chính đoàn múa của mình ở Kiev, quãng thời gian ắt hẳn là hạnh phúc và viên mãn nhất trong đời bà, để sang Vienna cùng với Vaslav trong nỗ lực vô vọng muốn vãn hồi chứng hoang tưởng của người anh; khi rốt cuộc sau này bà viết trong hồi ức, rằng bà xem sự tận hiến ấy như một sự tri tặng dành cho người anh nổi tiếng của mình. Nhưng Garafola, có lẽ cũng uất ức thay Bronia, không để người anh Vaslav chen ngang câu chuyện, và quả thật Vaslav hiếm khi xuất hiện giữa các trang viết về giai đoạn Nijinski chuyển sang Vienna năm 1921 tới năm 1950, khi bà lúc này đã sống tại California và hay tin về cái chết của anh trai mình tại một bệnh viện ở London.

Chúng ta có vô khối các tường thuật cũng như ảnh chụp các màn trình diễn phi thường của Vaslav Nijinsky, nhưng còn hàng tá tác phẩm do cô em gái Shakespeare biên đạo thì thế nào? Trên thực tế, gần như tất cả đều chẳng còn lưu lại. Từ Đám cưới Aurora (lấy cảm hứng từ Người đẹp ngủ trong rừng), Đêm ở núi trọc và Con tàu xanh, ba tác phẩm trong số những tác phẩm bà đã biên đạo cho Diaghilev ở thập niên 1920, cho tới các tác phẩm như Biến tấu Brahms, Bolero, Étude (theo Bach) và Hamlet (tác phẩm cuối cùng đích thân bà tham gia múa, thủ vai chính Hamlet), vũ mục khổng lồ của Nijinska ngày nay gần như không thể nào tìm thấy được nữa. Chỉ hai vở quan trọng, Les Noces (theo Stravinsky) và Les Biches (theo Poulenc) còn sót lại, và đó cũng là nhờ Ashton mời bà tái dựng cả hai cho Royal Ballet vào giữa thập niên 60.

Múa là thứ nghệ thuật phù du nhất của nhân loại. Nếu đem so sánh, văn chương, hội họa và điêu khắc về thực tiễn đều vĩnh cửu, vĩnh hằng. Kể cả âm nhạc và sân khấu, dẫu tồn tại trong thoáng chốc, còn có thể chép lại và tái thiết một cách hiệu quả. Nhưng múa sẽ biến mất ngay vào thời điểm nó được biểu diễn, và chỉ thông qua sự cẩn thận lưu truyền từng vở diễn một, từ cơ thể này sang cơ thể khác, mới có thể bảo đảm tác phẩm vũ đạo được sống và được lưu giữ. Vũ ký luôn tỏ ra thiếu sót, và chính các phương tiện bảo quản như phim ảnh và băng ghi hình cũng không loại bỏ được cái nhu cầu hướng dẫn mang tính cá nhân, bởi camera chẳng phải lúc nào cũng bắt đúng khung hình mong muốn: camera có thể đang tập trung vào các lượt nâng hạ của cặp đôi trong khi cái ta thật sự cần quan sát lại là chuyển động chân của đôi vũ công.

Trong quyển tiểu sử La Nijinska, Garafola đã giải được nan đề này ở một mức độ tôi chẳng tài nào nghĩ rằng có thể. Đôi khi bà nương dựa vào các lời kể từ đồng nghiệp và các nhà phê bình; khi khác bà sử dụng chính các ghi chép của Nikinska cùng trang nhật ký để tham khảo. Thi thoảng bà có thể gợi lên cả một khúc đơn vũ (solo) từ một loạt phác thảo hay chỉ từ duy nhất một bức tranh biểu cảm. Các mô tả của bà dành cho vũ điệu cực kỳ thuyết phục, và chỉ khi ta đọc đến phân tích tài tình về Les Noces – vũ đạo đích thân tác giả chứng kiến – ta mới nhận ra mình đã từ bấy lâu nay bỏ mất điều gì. Nhưng ta cần cảm phục kể với những vụn vặt còm cõi còn sót lại. Như Boswell, người đã chạy quanh London để kiểm chứng về Samuel Johnson tới mức chẳng một ai dám hó hé thách thức, Garafola đã lật giở từng mẩu giấy vào tay Nijinska, chưa kể những tờ vào tay bạn bè, các học viên của bà (thường là cùng một người).

Thực tế, chính ở vai trò một giảng viên vĩ đại mà Nijinska phô diễn hết thực lực của mình. Được đưa sang Buenos Aires vào thập niên 1920 để chấn chỉnh Teatro Colón còn phôi thai thành hình vóc, bà đã tựu thành những phép màu thật sự, và điều tương tự xảy ra 40 năm sau đó khi bà sang Buffalo để giúp đỡ một đoàn ba lê mới thành lập. Ninette de Valois nhớ lại cách Nijinska nhấn mạnh “mối quan hệ trọng yếu giữa thở và chuyển động”; Rosella Hightower hồi tưởng cách Nijinska thường trực ấn nắm đấm vào lưng để ép bà giãn cho bằng hết tấm lưng; và Georgina Parkinson, người mà vị nữ biên đạo đã cuỗm đi từ Royal Ballet để trình diễn vai chính trong Les Biches, chia sẻ dẫu ban đầu bà “còn chưa đủ giỏi,” Nijinska “luôn xem trọng mình, như thể biết rằng mọi thứ đều sẽ ổn thỏa. Và rốt cuộc đã đúng như vậy.” Những đoạn viết như thế khiến ta không khỏi nhận ra tinh thần quảng đại ấy đã mất hút khỏi thế giới vũ đạo khi Bronislava Nijinska qua đời ở tuổi 81 vào năm 1972 – một sự mất mát mà ngày nay ta chỉ có thể, nhờ sự giúp đỡ của Lynn Garafola, bắt đầu hiểu trọn.