Trong chuỗi 2 sự kiện Nocturnes sắp diễn ra, chúng tôi muốn giới thiệu tới bạn quan tâm một bài viết thảo luận về tầm quan trọng của việc lựa chọn ấn bản của các nhà in trước khi biểu diễn các tác phẩm của Chopin, đặc biệt là những bản Dạ khúc. Với những người nghệ sĩ muốn thể hiện những bản Dạ khúc của Chopin sao cho gần nhất với tinh thần mà tác giả gửi gắm, thì việc nghiên cứu, tìm hiểu, và chọn lựa bản in rất quan trọng, và cả việc tìm đến những bản thu âm của những nghệ sĩ nổi tiếng được truyền thừa từ những học trò của Chopin cũng là một tham khảo không thể bỏ qua. 

—

Các bản dạ khúc của Chopin

James Methuen-Campbell

Hành trình của một bản nhạc liệu có thực sự được định hình hoàn toàn bởi những nốt nhạc được ghi khắc trên trang giấy? Hay chăng, đó là những tiếng vọng từ quá khứ, những truyền thống diễn giải đã được lưu truyền qua thời gian, mới là nguồn cảm hứng sâu sắc nhất cho người nghệ sĩ? Trong kỷ nguyên âm nhạc thu âm, chúng ta thường dễ bị cuốn hút bởi những bản thu của các bậc thầy. Ngay cả khi đối diện với những chỉ dẫn về nhịp độ dường như quá mức trong các tác phẩm của Schumann như Kinderscenen, chúng ta có thể nghi ngờ và tìm kiếm sự khẳng định từ những người đi trước. Wilhelm Kempff, với những bản diễn đầy cảm xúc, đã trở thành một nguồn cảm hứng như vậy. Dù phải học thuộc từng nốt nhạc từ bản nhạc, nhưng việc lắng nghe một nghệ sĩ piano vĩ đại trình diễn tác phẩm đó là một hành trình khám phá và thăng hoa.

Lựa chọn nghe ấn bản dạ khúc nào của Chopin có vẻ như không trực tiếp liên quan đến việc diễn giải tác phẩm, nhưng thực tế lại là nền tảng của sự hiểu biết về bản nhạc. Liệu chúng ta có đủ khả năng  truyền tải trọn vẹn ý tưởng của nhà soạn nhạc từ những nốt nhạc trên trang giấy lên phím đàn, hay  ta cần một người dẫn đường, một chuyên gia am hiểu sâu sắc về tác phẩm để giúp ta khai mở những bí ẩn về pedal, ngón đàn và cách diễn đạt? Nếu bị cuốn hút bởi những bản thu âm của các nghệ sĩ vĩ đại, chúng ta khó có thể thoát khỏi ảnh hưởng của họ. Nhưng nếu phải chọn một tấm gương để học hỏi, những nghệ sĩ vĩ đại như Artur Rubinstein, với những bản diễn đầy cảm xúc, đã trở thành những nguồn cảm hứng vô giá… Tuy nhiên, đáng tiếc là chỉ có một số ít nghệ sĩ chơi Chopin vĩ đại để lại những ấn bản chính thức do chính họ biên soạn.

Những bản dạ khúc của Chopin là những cánh cửa mở rộng, dễ dàng mời gọi cả những người chơi đàn nghiệp dư đến với thế giới âm nhạc đầy cảm xúc. Chúng không đòi hỏi kỹ thuật quá phức tạp, nhưng vẫn mang trong mình một nguồn cảm hứng sâu sắc. Với những giai điệu mượt mà và những chuyển đổi đầy kịch tính giữa ánh sáng và bóng tối, những bản dạ khúc này xứng đáng là những viên ngọc quý trong kho tàng âm nhạc của Chopin. 

Năm 1831, chàng trai trẻ Chopin 21 tuổi rời quê hương đến Paris, nơi mà ông phải tự lập bằng nghề dạy đàn piano. Tuy nhiên, tài năng của ông đã nhanh chóng được công nhận. Paris lúc bấy giờ là thánh địa âm nhạc của châu Âu, thu hút nhiều nhạc sĩ từ khắp nơi, đặc biệt là những người Ba Lan xa xứ, trong đó có rất nhiều người là học trò của Chopin.

Ngay cả khi thời gian đã trôi qua, đến tận năm 1922 vẫn còn môn đồ của Chopin tại Paris giữ gìn di sản của ông, và đặc biệt trân trọng những nét đặc trưng trong phong cách chơi đàn và giảng dạy của nhà soạn nhạc. Nhiều người nổi tiếng chỉ đơn giản là vì mối liên hệ với Chopin. Do đó, các ấn bản mới của nhạc Chopin, đặc biệt là những ấn bản xuất bản vào nửa sau thế kỷ 19, thường bao gồm những tài liệu được truyền lại từ chính Chopin đến các học trò của ông. Những tài liệu này thường bao gồm những đoạn nhạc ngẫu hứng và những đánh dấu pedal. Một số ấn bản gần như hoàn chỉnh được biên soạn từ những nguồn như vậy, chẳng hạn như Mikuli (xuất bản bởi Kistner; Leipzig, 1879), Scholtz (Peters; Leipzig, 1879) và Ganche (Oxford; London, 1932). Tuy nhiên, dù những ghi chú và ghi chép này có giá trị như thế nào, thì chúng ta vẫn nên ưu tiên những ấn bản nhạc của Chopin được xuất bản trong thời đại của ông. Các biến thể của học trò có thể xem như là một nguồn tham khảo bổ sung.

Một trào lưu phổ biến từ xưa đến nay là mời những diễn giả nổi tiếng biên soạn các ấn bản nhạc của nhà soạn nhạc mà họ yêu thích. Trong trường hợp của Chopin, chúng ta có những ấn bản của Friedman, Michalowski, Paderewski, Joseffy và Scharwenka. Tất cả những nghệ sĩ này đều là những giáo viên giàu kinh nghiệm, và các ấn bản này phản ánh những ý tưởng độc đáo của họ về cách diễn đạt, pedal và thậm chí là ký hiệu. Ấn bản hoàn chỉnh của Paderewski về các tác phẩm của Chopin là một ngoại lệ, nhưng ông đã không kịp hoàn thành công việc này trước khi qua đời. Turczyfiski và Bronarski đã tiếp tục công việc của ông và hoàn thành ấn bản này. Một nhà xuất bản chắc chắn sẽ rất tự hào khi giới thiệu một ấn bản mới mang tên của một nghệ sĩ piano đang được yêu mến. Trong số những ấn bản hiện hành, chỉ có những ấn bản của Joseffy và Cortot thuộc loại này (mặc dù Cortot là một trường hợp đặc biệt).

Cho đến thời kỳ Chiến tranh Thế giới thứ hai, chẳng còn mấy nghệ sĩ piano coi những nốt nhạc in trên trang giấy là bất khả xâm phạm. Ý tưởng tìm kiếm ‘sự thật’ bằng cách so sánh bản thảo gốc với các bản in không chỉ bị coi là điều đáng ghét mà còn gần như không thể thực hiện được, vì phần lớn bản thảo gốc đều thuộc sở hữu tư nhân. Trong thời đại của chúng ta, thái độ đối với văn bản in đã thay đổi hoàn toàn. Đối với chúng ta, ‘Urtext’ (bản gốc) là điều kiện tiên quyết để có một ‘giải thích chính xác’. Hẳn là điều này sẽ khiến Chopin ngạc nhiên và thậm chí là khó chịu, vì ông thường xuyên thay đổi chi tiết trong các tác phẩm của mình và khuyến khích học trò của ông làm điều tương tự. Ông thậm chí còn tự tay viết thêm các biến thể vào các bản in của tác phẩm của mình. Chúng ta cũng nên phân biệt các nguồn khác nhau tập hợp thành một album các dạ khúc hoàn chỉnh. Trong thời đại của Chopin, có ba ấn bản chính: quan trọng nhất là ấn bản tiếng Pháp, tiếp theo là tiếng Đức và tiếng Anh. Chopin chỉ thực hiện các điều chỉnh nhỏ trong hai ấn bản sau. Ngoài ra còn có các bản sao tự viết của Chopin về một số bản dạ khúc, bao gồm Tập 27 số 2, Tập 55 số 1, Tập 62 số 1-2, Đô thăng thứ Tập xuất bản sau khi mất và Đô thứ Tập xuất bản sau khi mất. Bản Đô thứ Tập xuất bản sau khi mất là bản cuối cùng được thêm vào các tuyển tập nào và lần đầu tiên được xuất bản vào năm 1938. Ngoài những bản sao tự viết này, còn có một số bản sao khác nhau được thực hiện bởi những người đương thời với Chopin và những bản sao thuộc về học trò của ông, trong đó Chopin đã thêm vào những thay đổi nhỏ và những nốt hoa mỹ.

Chúng ta sẽ cùng xem xét các ấn bản dạ khúc của Scholtz/von Pozniak, Cortot, Fielden/Craxton, Ekier (Bản gốc), Zimmermann (Bản gốc), Debussy, Paderewski, Brugnoli/Montani, Joseffy và Mikuli. Trong số đó, Mikuli là ấn bản lâu đời nhất, còn Ekier là ấn bản mới nhất. Ấn bản tốt nhất sẽ được chọn ra dựa trên hai tiêu chí cơ bản: sự trung thành với ý định của nhà soạn nhạc và chất lượng trình bày.

Cả Bản gốc của Henle (Zimmermann) và Wiener (Ekier) đều không phải là “bản gốc” theo đúng nghĩa đen. Chúng là những tổng hợp từ các nguồn chính thống và các ấn bản đầu tiên, kèm theo những gợi ý về ngón đàn từ các biên tập viên. Tuy nhiên, hai cách tiếp cận này đều có tính học thuật và xác định rõ ràng những điểm bất đồng trong nguồn tài liệu. Do đó, chúng là những nguồn tài liệu hữu ích nhất từ góc độ âm nhạc học.

Hầu hết các ấn bản hiện có đều không hoàn chỉnh, nhiều ấn bản bỏ qua ít nhất hai trong số các tác phẩm. Có tổng cộng 21 bản dạ khúc đã được xuất bản. Cortot, trong hai tập của mình, chỉ giới thiệu 18 bản, bỏ qua Mi thứ Tập 72 số 1 và hai tác phẩm sau khi qua đời. Ấn bản của Paderewski in hai tác phẩm này trong một tập riêng có tên ‘Các tác phẩm giọng thứ’. Các ấn bản của Joseffy, Mikuli, Fielden/Craxton, Debussy, von Pozniak và Brugnoli chỉ bao gồm 19 tác phẩm. Ấn bản của Ekier và Zimmermann gồm tất cả 21 bản, nhưng Ekier thêm một phiên bản được bổ sung rất nhiều nốt hoa mỹ của Mi giáng Tập9 số 2 (Chopin viết bằng bút chì vào một bản sao của học trò) và Zimmermann đưa thêm một phiên bản khác của Đô thăng thứ Tập xuất bản sau khi mất (mà Ekier có đề cập, nhưng không in riêng).

Tôi luôn tin rằng khi chơi chậm, các đánh dấu nhịp điệu trở nên ít quan trọng hơn. Và những bản dạ khúc thường được chơi chậm. Chỉ có ba tập đầu tiên, 9, 15 và 27, mới có những đánh dấu nhịp điệu gốc. Tất cả các ấn bản được đề cập trước đó đều tuân theo những đánh dấu này, ngoại trừ ở Tập 15 số 3, Debussy đề xuất nhịp 50, chậm hơn nhịp 60 của Chopin. Đối với những bản dạ khúc còn lại, Chopin không để lại bất kỳ ký hiệu nào về nhịp điệu. Chỉ có các ấn bản của Debussy và Brugnoli có thêm các đánh dấu nhịp điệu, và đôi khi chúng có sự khác biệt đáng kể. Ví dụ, trong Tập 32 số 2, Debussy đề xuất nhịp 72/6, trong khi Brugnoli đề xuất nhịp 48. Ấn bản hướng dẫn của Cortot, với những bài tập chuẩn bị phong phú cho mỗi dạ khúc, cung cấp thời gian ước tính cho mỗi tác phẩm.

Cortot đã hướng tới một mục tiêu khác biệt so với những ấn bản thông thường. Nhạc viện Paris nổi tiếng với phương pháp giảng dạy kỹ thuật piano kỹ lưỡng và nhiều giáo sư của trường đã biên soạn những ‘bài học viết’ (phân tích các vấn đề kỹ thuật và giải thích). Cortot, trong ấn bản hoàn chỉnh các bản dạ khúc của Chopin, cũng đã làm điều tương tự. Ông từng học với Emile Decombes, một học sinh của Chopin, và cũng thân thiết với Georges Mathias, một người khác trong số các môn đồ của nhà soạn nhạc (người đã tình cờ cung cấp tài liệu cho ấn bản Scholtz; Mathias cũng là giáo viên của James Gibbons Huneker, người đã viết lời giới thiệu cho ấn bản Joseffy). Mặc dù có những mối liên hệ này, Cortot, một người đàn ông học rộng hiểu nhiều, cũng không phải là một học giả hàng đầu, như cuốn sách của ông về Chopin đã chứng minh. Các bản dạ khúc trong ấn bản của ông không thể hiện sự chú trọng đặc biệt đến bản gốc. Tuy nhiên, tôi không muốn phủ nhận giá trị của các bài tập của Cortot. Những bài tập này sẽ rất hữu ích cho bất kỳ ai theo học, nhưng chúng đòi hỏi sự kiên trì và nỗ lực rất lớn.

Điều đáng mong muốn là biết được những nguồn tài liệu chính thức đã được sử dụng để biên soạn hai ấn phẩm Bản gốc của Ekier và Zimmermann. Cả hai ấn bản này đều cung cấp thông tin về điều này. Tuy nhiên, ấn bản Henle của Zimmermann mà tôi sở hữu từng có những ghi chú văn bản được in trên một tờ riêng (tôi đã đánh mất nó từ lâu). Ekier thì đưa những ghi chú này vào cuối tập. Ekier cũng cung cấp một thảo luận toàn diện hơn về bối cảnh của ấn bản và những thách thức trong quá trình biên soạn. Ngược lại, Cortot không thảo luận về các nguồn tài liệu chút nào. Những lời khuyên về kỹ thuật của ông thường chiếm quá nhiều chỗ trên trang, khiến cho bản nhạc của Chopin trở nên nhỏ bé. Ghi chú của Cortot được viết bằng tiếng Pháp và không có bản dịch. Ấn bản của Paderewski có bình luận đầy đủ, mặc dù không hoàn chỉnh, về các nguồn tài liệu. Tuy nhiên, chúng ta cần nhớ rằng ấn bản này được biên soạn trong thời kỳ Chiến tranh thế giới thứ hai và những năm sau đó, khi việc tiếp cận các bản thảo phải rất khó khăn (một số bản thảo đã bị phá hủy).

Ấn bản của Mikuli có một lời giới thiệu quan trọng, trong đó, với tư cách là một học sinh của Chopin, ông đã mô tả sinh động về phong cách chơi đàn và tinh thần của Chopin. Những ai yêu mến Chopin đều nên đọc nó. Ấn bản này không có ghi chú văn bản (điều này khá hiếm thấy trong thế kỷ trước, ngoại trừ loạt tác phẩm của chồng Clara Schumann). Fielden/Craxton cung cấp một loạt bình luận, nhưng khá lỗi thời. Joseffy, Debussy, von Pozniak và Brugnoli không đưa ra bất kỳ bình luận nào về các vấn đề văn bản.

Ấn bản của Ekier không chỉ cung cấp thông tin chi tiết về các bản thảo, bản sao tự viết và các bản sao khác cho mỗi dạ khúc, mà ông còn bao gồm nhiều gợi ý về ngón đàn từ các nguồn chính thức hơn Zimmermann. So sánh những nỗ lực đáng giá của Ekier và Zimmermann với những ấn bản tệ nhất khác là rất thú vị. Ấn bản của Fielden/Craxton hoàn toàn lỗi thời (nhưng sự lỏng lẻo này có thể chấp nhận được không?) và chứa những lỗi về diễn đạt, những kí hiệu bị bỏ qua (các hợp âm rải trong Tập 62 số 2) và đủ để những sinh viên – đối tượng ấn bản hướng đến – hiểu sai về nhà soạn nhạc. Von Pozniak cũng tệ như vậy, thay đổi nhiều cách diễn đạt và bỏ qua các kí hiệu cường độ của nhà soạn nhạc. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng ông chỉ đang sửa đổi ấn bản của Scholtz. Một sự khác biệt rõ ràng xảy ra trong Tập 27 số 2, Rê giáng, khi chủ đề mở đầu trở lại, kí hiệu fortissimo được thay đổi thành dolce. Người ta muốn biết điều này bắt nguồn từ đâu. Brugnoli đôi khi sửa đổi ký hiệu (ô nhịp 8ff ở Tập 32 số 1, trong đó ông kí hiệu giữ âm đệm Fa thăng lâu hơn so với chỉ định). Ông chèn các dấu nhấn và không có tính nhất quán trong việc sử dụng ngón đàn của Chopin.

Một trong những thiếu sót phổ biến nhất của các ấn bản không phải bản gốc là không phân biệt giữa dấu chấm staccato và staccatissimo (hình nêm), mà Chopin đánh dấu rất cẩn thận. Cortot chỉ chú ý sơ sài đến chúng và ông có xu hướng chia cách diễn đạt. Điều này có vẻ là một điểm nhỏ, nhưng chúng có chức năng khác nhau. Staccatissimo thường đóng vai trò là một nốt ngắn trước một dấu dừng và một chủ đề được duy trì. Debussy cũng thay đổi hình nêm thành dấu chấm nhưng giữ nguyên những chỉ dẫn về pedal của Chopin. Ấn bản của ông được cho là bắt nguồn từ Saint-Satns, người bạn của Pauline Viardot-Garcia, ca sĩ đã từng học piano với Chopin. Debussy cũng đã học với Mme Maute de Fleurville, một học trò của Chopin (và mẹ vợ của Verlaine, mặc dù một số nghi ngờ đã được đặt ra về bằng cấp âm nhạc của bà; nhưng Debussy rất coi trọng bà).

Ấn bản của Rafael Joseffy dù vẫn hiện hành nhưng khá lỗi thời. Nó không nên bị đánh giá thấp như vậy, bởi Joseffy không chỉ là một nghệ sĩ piano tài năng mà còn là một người tỉ mỉ với mối quan tâm lâu bền đến kỹ thuật ngón đàn. Do đó, khía cạnh này trong ấn bản của ông rất đáng được chú ý. Ông duy trì quan điểm (giống như Pachmann, một nghệ sĩ chơi nhạc Chopin tuyệt vời khác) rằng diễn giải âm nhạc tốt hoàn toàn dựa vào kỹ thuật ngón đàn hiệu quả. Ấn bản Paderewski không đặc biệt tuân theo các chỉ dẫn ngón đàn của Chopin nhưng vẫn giữ nguyên các dấu staccatissimo hình nêm. 

Tôi cho rằng sự rõ ràng của việc in ấn, đóng sách và chất lượng của giấy quan trọng không kém. Người ta luôn muốn những thứ gì tồn tại lâu dài. Ấn bản của Cortot, mặc dù đắt nhất, được in trên giấy mỏng, rẻ tiền và đôi khi bị lem mực. Ấn bản của Paderewski, in ở Ba Lan, giấy cũng rẻ tiền nhưng được căn lề cách đều và đẹp. Bản của Joseffy và Fielden/Craxton được tái bản khá tệ, chữ in thì chật hẹp mà khó đọc. Bản của Von Pozniak ổn, nhưng Mikuli và Debussy thì tốt hơn, bản sau dễ đọc nhất. Ấn bản của Henle thì tuyệt vời, mặc dù bìa không chắc chắn và một số trang bị lỏng ra khỏi bản sao của tôi. Ấn bản của Ekier được đóng bìa xuất sắc, in hoàn hảo và trình bày rõ ràng. Đây là phiên bản mà tôi sẽ luôn muốn đọc lại.